Tôn giáo là gì (What is religion) - Paul Tillich

“Bạn nghĩ nghệ sĩ là gì? Là một kẻ ngốc chỉ có đôi mắt, nếu kẻ ngốc đó là họa sĩ; chỉ có đôi tai, nếu kẻ ngốc đó là nhạc sĩ; chỉ có một cây đàn lia, nếu kẻ ngốc đó là thi sĩ; chỉ có cơ bắp, nếu kẻ ngốc đó là võ sĩ ư? Trái lại, nghệ sĩ đồng thời là một sinh vật xã hội, luôn tỉnh thức trước các sự kiện đau lòng, ngọt ngào hay cay đắng của thế giới, và chính bản thân anh ta được hình thành toàn diện theo hình ảnh của các sự kiện đó. Làm sao anh ta có thể không quan tâm đến người khác, và bằng sự thờ ơ kiểu tháp ngà nào mà anh ta có thể tách mình khỏi đời sống sôi động đang diễn ra quanh mình? Không, hội họa không được tạo ra để trang trí nhà cửa. Nó là vũ khí tấn công lẫn phòng thủ để chống lại kẻ thù.”

Những lời lẽ này của Pablo Picasso đặc biệt thích hợp để mở đầu cho phần giới thiệu cuốn sách gồm ba tiểu luận của Paul Tillich về triết học về tôn giáo, những tiểu luận này vốn đã xuất hiện lần đầu cách đây khoảng 50 năm [khoảng năm 1919 – ND]. Bài tiểu luận chính trong cuốn sách này được xuất bản lần đầu trong Sách hướng dẫn học thuật về triết học (Handbook of Philosophy) danh tiếng vào năm 1925, một công trình đồ sộ về các lĩnh vực học thuật. Khi được tái bản cách đây một thập niên trong tập 1 của hợp tuyển tác phẩm của ông, Tillich gọi nó là “bản phác thảo đầu tiên” về triết học về tôn giáo nay được “hồi sinh từ nấm mồ nơi nó từng bị chôn giấu.” Hai bài tiểu luận còn lại trong tập sách này được trình bày vào các năm 1919 và năm 1922 tại các cuộc họp của một hội nhóm học thuật, đó là Hội Kant. Do đó, văn phong của những bài viết này rất cô đọng và trừu tượng, và phần lớn ngôn ngữ mang tính chuyên ngành. Chính văn phong và ngôn ngữ ấy có thể khiến người đọc ngộ nhận rằng những tiểu luận này thể hiện một thứ “thờ ơ kiểu tháp ngà” cũng tức là xa rời và tách biệt khỏi “đời sống sôi động.”

Paul Tillich (1886-1965), một nhà thần học, triết học Kitô giáo lừng danh của thế kỷ XX đã định nghĩa tôn giáo là mối quan tâm tối hậu: "Tôn giáo, theo nghĩa rộng nhất và cơ bản nhất của từ này, là mối quan tâm tối hậu. Và mối quan tâm tối hậu này là biểu hiện trong tất cả các chức năng sáng tạo của tinh thần con người" [Tillich, Paul. 1964. Theology of Culture. London: Oxford University Press. p. 6-7.].

Mối quan tâm "Tối hậu" có nghĩa là quan trọng nhất, có ý nghĩa nhất, vượt qua những mối quan tâm đời thường như danh vọng, tiền bạc, thành công, quyền lực, ...Mỗi người đều có một số mối quan tâm có tầm quan trọng tối hậu hoặc vô hạn. Đó là nơi mà tất cả các hành động, cảm xúc và thái độ của một người nhắm đến. Khi con người không còn quan đến những ý nghĩa thế gian mà chỉ quan tâm đến ý nghĩa chung cuộc của sinh mệnh, đến thực tại siêu việt, lúc bấy giờ con người ấy có mối quan tâm tối hậu.

Việc trích dẫn đoạn văn của Picasso ở phần trên càng trở nên thích đáng khi tiếp cận triết học về tôn giáo của Tillich. Tillich từng gọi bức tranh Guernica của Picasso là “một bức tranh Tin Lành vĩ đại” - không phải ông tìm thấy trong đó “câu trả lời của Tin Lành”, mà là tính triệt để của câu hỏi mà Tin Lành đặt ra. Tính triệt để ấy đặc biệt rõ ràng hiển hiện trong những lời kết của đoạn trích từ Picasso: “Hội họa không được tạo ra để trang trí nhà cửa. Nó là vũ khí tấn công lẫn phòng thủ chống lại kẻ thù.” Một tiền đề cơ bản trong tư tưởng triết học về tôn giáo của Tillich là mệnh đề: Tôn giáo đích thực không phải là thứ được thêm vào để tô điểm cho cuộc hiện hữu của con người, như một bức tranh chỉ để “trang trí nhà cửa”. Tôn giáo chính là một bộ phận không thể tách rời của cuộc đấu tranh.

Bằng cách đó, triết học về tôn giáo của Tillich hướng tới việc hoàn thành nhiệm vụ thiết lập sự tổng hợp giữa tôn giáo và triết học về tôn giáo. Khi hai lĩnh vực này hoàn toàn tách biệt nhau, hoặc chỉ cố gắng vận hành song song đơn thuần, thì cả hai đều phủ nhận sự thống nhất, phủ nhận quyền tối thượng của Chúa trên tất cả. Sự tổng hợp mà ông khẳng định cho triết học về tôn giáo cũng là điều ông đòi hỏi nơi thần học, đó là sự khám phá ra “điểm nào đó mà cả hai trở thành một thể thống nhất” - điểm mà cả hai cùng hướng đến Đấng vô điều kiện, điểm mà cả hai đều mang tính thần trị và đã vượt qua cả tính tự trị lẫn tính dị trị. Từ điểm này trở đi, thần học có nhiệm vụ riêng của nó: diễn đạt giáo lý về mặc khải (giáo lý này thuộc về một cộng đồng mang tính lịch sử). Tuy nhiên, chúng ta cần bổ sung rằng, sau này, Tillich trong vai trò nhà thần học đã thay đổi phần nào quan niệm của ông về vai trò của triết học, bằng cách đồng hóa nó với phương pháp về mối tương liên, trong đó triết học đặt ra các câu hỏi để thần học trả lời.

Có thể cho rằng triết học về tôn giáo (như được trình bày trong cuốn sách này) sẽ có khả năng thực hiện nhiệm vụ của mình - đó là phác họa một triết học về ý nghĩa - trong cuộc đối thoại với bất kỳ tôn giáo lịch sử nào. Nhưng cần phải đặt câu hỏi: Liệu triết học về ý nghĩa ấy có giữ nguyên hình thức như hiện nay hay không, chẳng hạn, nếu cuộc đối thoại diễn ra với Phật giáo? Chúng tôi nêu câu hỏi này bởi vì rất nhiều cách diễn đạt hiện tại dường như phụ thuộc vào bối cảnh Do Thái giáo và Kitô giáo, thậm chí cụ thể hơn là bối cảnh của Tin Lành, và đặc biệt là truyền thống Luther giáo. Tôn giáo của cái nghịch lý được trình bày ở đây, chẳng hạn, có vẻ như là một sự trình bày lại quan niệm của Luther về Chúa qua các đối cực, cũng như ý niệm về sự nâng đỡ và sự đe dọa, về tiếng Có và Không đến từ Đấng vô điều kiện; “Có” và “Không” đồng thời của ân sủng phản ánh học thuyết Luther giáo về sự công chính hóa; sự tương phản giữa hình thức và nội dung tinh thần tương ứng với sự đối lập giữa luật pháp và phúc âm; đánh giá tích cực, cơ bản đối với trật tự sáng tạo, nơi “cái nội tại nghịch lý của cái siêu việt” tồn tại, tiền giả định giáo lý của Kinh Thánh về sự sáng thế.

Chắc chắn, trong nhiều công trình hay bài viết của mình, Tillich từng nhấn mạnh rằng triết học không bao giờ tồn tại trên một bệ đỡ nằm bên ngoài lịch sử; nó luôn phản ánh những hiểu biết sâu sắc có nguồn gốc tối hậu từ các truyền thống tôn giáo mang tính tín điều. Chính vì lý do đó, có thể cho rằng triết học về ý nghĩa được trình bày ở đây lẽ ra đã khác biệt về nhiều phương diện quan trọng nếu tác giả - dù cho là người phương Tây và là tín hữu Kitô giáo - đã thật sự xem xét nghiêm túc các truyền thống tôn giáo và văn hóa phương Đông, hoặc nếu ông là người sinh trưởng từ chính một trong những truyền thống đấy.

Một nhận xét khác tương tự cũng cần được đề cập tại đây. Triết học về tôn giáo của Tillich, theo cách ông mô tả, xuất phát từ truyền thống Augustinian-Franciscan, nơi có giải pháp hữu thể luận cho vấn đề triết học về tôn giáo. Ở đây, như ông từng nói, “Chúa là giả định tiên quyết của câu hỏi về Chúa.” Cách tiếp cận trực tiếp này đối lập với cách tiếp cận gián tiếp - tức là giải pháp vũ trụ luận cho vấn đề triết học về tôn giáo. Trong cuốn sách này, cách tiếp cận thứ hai không được bàn đến. Do đó, một số loại vấn đề bị né tránh. Muốn thấy chúng được thảo luận (dù không được ủng hộ), cần phải xem các công trình khác của Tillich.

Dù thế nào đi nữa, có hai điều cần phải khẳng định một cách rất tích cực về triết học về tôn giáo của Tillich. Thứ nhất, qua việc diễn giải triết học về tôn giáo này, ông đã cho thấy giá trị - đặc biệt trong việc hiểu quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa - của khái niệm “ý nghĩa.” Sẽ khó có thể đếm được bao nhiêu người (gồm cả các học giả thần học) đã được dẫn dắt, dưới bóng khái niệm ý nghĩa, đến một sự hiểu biết mới về tôn giáo, đặc biệt trong mối quan hệ với văn hóa. Khái niệm “ý nghĩa” chắc chắn sẽ còn tồn tại lâu dài, ngay cả nơi các tác phẩm hộ giáo.

Thứ hai, lý giải của Tillich về các kiểu loại và chiều kích khác nhau của tôn giáo, mô tả của ông về các động năng thúc đẩy các quan điểm đến sự thành tựu, hoặc sự tha hóa hay cạn kiệt, phân tích và phê bình của ông về các phương pháp nghiên cứu tôn giáo, cũng như minh họa một triết học về tôn giáo có tính kiến tạo - tất cả đều cho thấy một kỹ năng và nhận thức hiếm có. Với người đọc kỹ lưỡng, chúng mang lại sự trợ giúp thiết thực để trở nên “tỉnh thức trước những sự kiện đắng cay hay ngọt ngào đến nát lòng của thế giới tôn giáo và văn hóa.”

Hai tiểu luận đầu tiên được dịch ở đây được trích từ Paul Tillich, Gesammelte Werke, I; tiểu luận thứ ba trong GW IX (Stuttgart: Evangelisches Verlagswerk). Biên tập viên xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến Giáo sư Charles W. Fox vì sự trợ giúp to lớn trong việc dịch các tiểu luận này, đặc biệt là trong nỗ lực giữ sự nhất quán khi chuyển ngữ các thuật ngữ chuyên ngành.

Trân trọng giới thiệu

LỜI GIỚI THIỆU

Phần I. TRIẾT HỌC VÀ TÔN GIÁO

1. Giới thiệu đối tượng v| phương ph{p của triết học về tôn giáo

1.1. Tôn giáo vàTriết học về tôn giáo

1.2. Vị trí của Triết học về tôn gi{o trong hệ thống tri thức

1.3. Phương pháp của Triết học về tôn giáo

2. Bản chất của tôn giáo

2.1. Sự hình th|nh kh{i niệm về bản chất của tôn giáo

2.1.1. Các yếu tố của ý nghĩa và mối quan hệ của chúng

2.1.2. Định nghĩa chung về bản chất của tôn giáo

2.1.3. Cấu trúc của các chức năng của ý nghĩa

2.1.4. Chiều kích tôn giáo trong các chức năng khác nhau của ý nghĩa

2.1.5. Bản chất và chân lý của tôn giáo

2.2. Những yếu tố thiết yếu của tôn giáo và mối quan hệ của chúng

2.2.1. Tôn giáo và Văn hóa

2.2.2. Đức tin và “vô tín”

2.2.3. Chúa và Thế giới

2.2.4. Cái thiêng và cái phàm

2.2.5. Cái thần tính và Cái quỷ tính

2.3. Lịch sử văn hóa v| kh{i niệm chuẩn tắc về tôn giáo 

2.3.1. Những khuynh hướng tôn giáo cơ bản

2.3.2. Lịch sử tôn giáo và khái niệm chuẩn tắc về tôn giáo

2.3.3. Những khuynh hướng tôn giáo trong văn hóa tự trị

3. Các phạm trù của tôn giáo

3.1. Các phạm trù tôn giáo trong lĩnh vực lý thuyết

3.1.1. Thần thoại

3.1.2. Mặc khải

3.2. Các phạm trù tôn giáo trong lĩnh vực thực hành

3.2.1. Nghi lễ 

3.2.2. Cộng đồng nghi lễ

Phần II. SỰ CHINH PHỤC KHÁI NIỆM TÔN GIÁO TRONG TRIẾT HỌC VỀ TÔN GIÁO

1. Sự phản kh{ng của tôn gi{o đối với kh{i niệm tôn giáo

2. Sự thống trị của kh{i niệm tôn gi{o trong triết học về tôn giáo

3. Sự chinh phục của kh{i niệm tôn giáo

4. Biện chứng của Tính Tự trị

Phần III. Ý NIỆM VỀ MỘT THẦN HỌC VĂN HÓA

1. Thần học về Triết học tôn giáo

2. Văn hóa và Tôn giáo

3. Thần học Văn hóa

4. Các phân tích Văn hóa - Thần học

5. Thần học Văn hóa v| Thần học về Giáo hội