Tâm Lý Lứa Tuổi Và Giáo Dục

Mạc Văn Trang

"Giáo dục thực chất là tạo ra điều kiện phù hợp để trẻ tự hoạt động, giao tiếp, trải nghiệm, lĩnh hội và phát triển. Nếu giáo dục tác động đúng lúc hay "đón trước" sự phát triển của lứa tuổi, sẽ giúp trẻ phát triển tối ưu, nếu tác động giáo dục ngược lại sẽ kìm hãm sự phát triển,thậm chí gây khủng hoảng, tác hại cho trẻ..." (PGS.TS. Mạc Văn Trang)

LỜI NÓI ĐẦU

Ban đọc thân mến,

Hiện nay cách giáo dục của ta vẫn nặng về duy ý chí, người lớn muốn áp đặt mục tiêu giáo dục nên sự phát triển của con trẻ và muốn ép nó phải theo “mẫu hình” người lớn mong đợi, bất chấp những quy luật nội tại diễn ra ở đứa trẻ.

Chỉ riêng lĩnh vực Tâm lý của cá nhân đã chứa đựng biết bao nhiêu quy luật cực kỳ tinh vi và phức tạp: Quy luật của cảm giác, tri giác; quy luật của trí nhớ, tư duy, tưởng tượng; quy luật của nhu cầu, hứng thú, thói quen; quy luật của xúc cảm, tình cảm; của các hoạt động và giao tiếp xã hội …

Những quy luật Tâm lý cá nhân nói trên lại diễn biến, phát triển qua từng giai đoạn từ thai nhi cho đến tuổi già, mang những nét đặc trưng của từng lứa tuổi.

Cuốn sách này muốn trình bầy tóm lược đặc điểm phát triển tâm lý từ Thai nhi, trẻ Sơ sinh, tuổi Vườn trẻ, Mẫu giáo, học sinh Tiểu học (nhi đồng), Trung học cơ sở (thiếu niên) đến Trung học phổ thông (đầu tuổi thanh niên) làm cơ sở cho việc giáo dục.

Mỗi giai đoạn nêu trên, trẻ em có sự chuyển biến cơ bản, tạo nên chất lượng mới về cả ba mặt liên quan mật thiết với nhau: Sinh lý, Tâm lý, Xã hội. Giáo dục thực chất là tạo ra điều kiện phù hợp để trẻ tự hoạt động, giao tiếp, trải nghiệm, lĩnh hội và phát triển. Nếu giáo dục tác động đúng lúc hay “đón trước” sự phát triển của lứa tuổi, sẽ giúp đứa trẻ phát triển tối ưu; nếu tác động giáo dục ngược lại sẽ kìm hãm sự phát triển, thậm chí gây khủng hoảng, tác hại cho trẻ.

Hy vọng cuốn sách nhỏ này không chỉ đem lại cho bạn đọc những quan điểm, nhận thức chung về đặc trưng tâm lý mỗi lứa tuổi mà còn gợi ra được những ứng xử giáo dục hữu ích cho con em chúng ta.

TP Hồ Chí Minh, 15/3/2021

.........

LỜI CUỐI SÁCH

Thưa Bạn đọc quý mến,

Tôi đã cố gắng tóm lược ngắn gọn những tri thức Tâm lý học lứa tuổi từ Thai nhi đến hết tuổi Vị thành niên trong vòng hơn 100 trang sách, mang tính phổ biến khoa học.

Giáo dục là một công việc vừa Khoa học vừa Nghệ thuật, lại làm sao cho tự nhiên. Sách không thể “cầm tay chỉ việc”, mà chia sẻ những tri thức, những quan niệm để nhà giáo dục hiểu trẻ em, tôn trọng trẻ em, tác động giáo dục phù hợp với sự phát triển của đặc điểm mỗi LỨA TUỔI và với đặc điểm của MỖI EM.

Giáo dục cũng như cho trẻ ăn, không thể nhồi nhét, nhất là những thứ vô bổ. Trẻ phải được ăn những món bổ dưỡng, chế biến hợp khẩu vị, trẻ tự ăn, tự cảm thấy ngon lành, thú vị và tiêu hoá tốt. Trẻ phải ở trạng thái thòm thèm, chưa đến bữa đã muốn được ăn… Được người lớn cho ăn thì thích thú, biết ơn… Ăn như thế trẻ mới thấy SUNG SƯỚNG.

Học cũng vậy. HẠNH PHÚC của trẻ em là PHÁT TRIỂN. Mỗi bài học, mỗi việc làm được người lớn hướng dẫn giúp trẻ có tri thức, xúc cảm, tưởng tượng, tư duy, biết ứng xử, biết làm việc … là đem lại niềm vui thích, hào hứng cho trẻ. Nhờ đó trẻ cảm thấy mình mới hơn, hiểu biết hơn một chút … Giáo dục chính là tổ chức sự phát triển, sự trưởng thành của trẻ em. Đối với trẻ em không gì hạnh phúc bằng thấy mình khôn lớn hơn, trưởng thành hơn.

Giáo dục cần phải quan tâm đến ba loại quy luật tâm lý tổng quát là: quy luật PHÁT SINH CÁ THỂ (Ontogenesis), quy luật tâm lý CÁ NHÂN (individualis)

và quy luật PHÁT SINH LOÀI (Phylogenesis).

Quy luật phát sinh cá thể đã được trình bày vắn tắt trong cuốn sách này.

Quy luật tâm lý cá nhân thì phải quan sát để hiểu đặc điểm tâm lý từng đứa trẻ. Cần hiểu rằng mỗi trẻ em là một cá thể có một không hai, không lặp lại. Có em chỉ cần hướng dẫn việc nào đó một lần là tự em làm được, rồi làm thành thạo; có em phải hướng dẫn 2 - 3 - 4 lần mà vẫn khó khăn; có em làm mẫu hành vi một lần là thực hiện đúng, thành thói quen tốt; có em uốn nắn, nhắc nhở nhiều lần mới thành thói quen; có em uốn nắn mãi vẫn không thành thói quen được!... Chưa kể những em “có vấn đề” bất ổn về sinh lý – thần kinh, tâm lý, phải nhờ đến tư vấn và “giáo dục đặc biệt”… Giáo dục phải lựa theo đặc điểm từng cá thể, vì mục đích của giáo dục là làm cho mỗi trẻ em phát triển tiềm năng của riêng mình, khôn lớn lên, trở thành chính nó.

Quy luật phát sinh loài cho ta thấy, trí khôn của loài người từ người Homo sapiens đến nay, ngày càng phát triển với tốc độ và khối lượng lớn gấp bội, kết thành dòng chảy văn minh chung của nhân loại. Mỗi cá nhân hay nhóm người nào hoà nhập được vào dòng chảy văn minh chung đó thì tiến kịp với thời đại. Ngược lại nếu cá nhân hay nhóm người nào tách khỏi dòng văn minh chung của nhân loại sẽ có nguy cơ “giẫm chân tại chỗ”, “mấy nghìn năm, ta vẫn là ta”, như tình cảnh những bộ lạc nguyên thuỷ còn sót lại trong rừng rậm Nam Mỹ.

Sứ mệnh của giáo dục là giúp trẻ thích ứng được với nền văn minh hiện đại một cách tự nhiên, không bị “sốc”.

Thưa các bạn,

Đối với mỗi gia đình và mỗi quốc gia, không gì quan trọng bằng giáo dục thành công thế hệ trẻ. Thành công nghĩa là đứa trẻ đến tuổi 18 – 20 trở thành người trưởng thành; đó là con người biết tự ý thức, tự do suy nghĩ và hành động một cách đúng đắn, biết chịu trách nhiệm về việc làm của mình.

Ngày nay người thanh niên trưởng thành phải hướng đến thành “Công dân toàn cầu”; những con người vừa biết giữ gìn bản sắc dân tộc đặc sắc vừa thích ứng được với nền văn mình hiện đại, thấm nhuần những giá trị phổ quát của nhân loại. Những thanh niên đó dù ra nước ngoài học tập, làm việc có thể hoà nhập tốt với nền văn minh chung; dù làm công nhân, nông dân ở trong nước cũng luôn biết: “suy nghĩ toàn cầu, hành động tại địa phương”…

Giáo dục mà đi ngược lại những quy luật và xu hướng nói trên là làm hại thế hệ trẻ!

Bạn đọc quý mến,

Câu chuyện về đời sống tâm lý, giáo dục quả là nhiều vấn đề vô tận. Hy vọng cuốn sách nhỏ này làm rõ được một vài điều và gợi ra nhiều điều cần tiếp tục trao đổi.

Ngày 10/4/2021

Mạc Văn Trang

Sách Khai Minh trân trọng giới thiệu.