Nước Nam Một Thuở - Trung tâm Lưu trữ quốc gia I

“Một trong những cuốn sách truyền tải trọn vẹn nhất 

giá trị lịch sử – văn hóa đặc trưng của đất Việt, người Việt.”

“Có một thực tế đang diễn ra trong đời sống văn hóa đọc, trong xu thế nhận thức về quá khứ là xuất hiện trào lưu khơi dòng và chuyển ngữ khối tài liệu tiếng Pháp “thời thuộc địa” và xuất bản cho độc giả Việt.” – Sử gia Dương Trung Quốc

Nước Nam một thuở là cuốn sách tập hợp 38 công trình nghiên cứu, bài viết tiêu biểu bằng tiếng Pháp và 60 tranh ảnh phong phú về đất nước, con người An Nam đăng trên các Tạp chí Đông Dương, Tạp chí Viễn Á, Tuần san Đông Dương, Tập san Dân Việt Nam xuất bản từ năm 1894-1948, do Trung tâm Lưu trữ quốc gia I tuyển dịch sang tiếng Việt. 

Ấn phẩm chủ yếu khai thác các bài tiểu luận có chất lượng ẩn trong các hồ sơ lưu trữ, trong đó có các ấn phẩm định kỳ phát hành từ năm 1948 trở về trước… Tác giả của những công trình này là các học giả, nhà khoa học, quan chức người Pháp và người Việt như: Louis Bezacier, Gustave Dumoutier, Pierre Pasquier, Cerutti, Henry Bontoux, Paul Boudet, G. Tucat, Ngô Quý Sơn, Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Xuân Chữ… Họ đã nghiên cứu kỹ lưỡng về nhiều lĩnh vực của đời sống: văn hóa, giáo dục, du lịch, quân sự, y tế, ngành nghề truyền thống… 

Các bài viết được lựa chọn và sắp xếp, hệ thống hóa theo chủ đề và trình tự thời gian. Mỗi bài viết đều có hình ảnh minh họa, ghi rõ tác giả, ký hiệu tra tìm, niên đại. Đối với những bài viết không có hình ảnh, Ban Biên soạn đã sưu tầm, bổ sung hình ảnh đồng thời ghi rõ nguồn dẫn để cuốn sách thêm phần sinh động. Đối với tên phố và đường ở Hà Nội và Sài Gòn, chúng tôi giữ nguyên tên gốc tiếng Pháp và bổ sung tên gọi tương đương hiện nay.

Trong quá trình thực hiện, nhóm biên dịch đã gặp không ít khó khăn. Một số bài dịch từ chữ Hán, chữ Nôm, vốn có nhiều khái niệm trừu tượng, khó hiểu cũng như không có câu, từ tương đương trong tiếng Pháp; tác giả đồng thời là người dịch Hán-Nôm chỉ chuyển ý tóm lược, chẳng hạn như bài “Thi Hương” hay bài “Câu đối”. Thêm vào đó, một số địa danh hay tên người bị tác giả người Pháp viết sai, hoặc không dấu (tiếng Việt) gây nhiều khó khăn cho người dịch.

Vẫn trong một số bài dịch từ chữ Hán, chữ Nôm, có nhiều sử tích và sự kiện lịch sử quá xa thời đại chúng ta hiện nay. Chẳng hạn, các sự kiện lịch sử, chiến tranh giữa các triều đại của Trung Hoa thể hiện trong các đề thi và bài làm của thí sinh “thi Hương” mà tác giả người Pháp đồng thời là người dịch không chú thích rõ ràng khiến người dịch từ tiếng Pháp sang tiếng Việt (qua hai lần chuyển ngữ) rất khó để xác minh đúng hay sai sự kiện.

Trong tất cả các trường hợp trên đây, người dịch cũng như người hiệu đính, biên tập đã phân tích từng trường hợp trong bài viết để chấp thuận các giải pháp chuyển ngữ (có thể): chuyển ý, chuyển câu hoặc dịch từng từ sao cho sát ý, người đọc có thể chấp nhận được và dễ hiểu.

  Nước Nam một thuở thuộc Tủ sách Lịch sử-Văn hóa, nằm trong dự án hợp tác giữa Omega Plus và Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1.

NHÓM CHỦ ĐỀ CÁC BÀI NGHIÊN CỨU:

Những nhóm chủ đề trong số 38 bài viết nghiên cứu của cuốn sách bao gồm:

1. Phong tục ngày Tết: Ngày đầu năm mới của người An Nam; Câu Đối; Chữ Phúc và chữ Thọ.

2. Các nghi lễ, phong tục tập quán: Thờ cúng tổ tiên và quyền lực của người cha trong xã hội An Nam; Thuật phong thủy trong đời sống của người An Nam; Chiêm tinh học của người An Nam, đặc biệt là các ứng dụng trong quân sự; Lễ Động thổ góp phần nghiên cứu tục thờ thần Đất ở Bắc Kỳ; Một tập tục quan trọng trong cưới hỏi: xem tuổi cô dâu, chú rể; Lễ đăng quang của vua Thiệu Trị.

3. Các đặc điểm văn hoá: Chuyện ăn uống trong các tầng lớp xã hội An Nam; Tục ăn trầu; Thú chơi diều của người An Nam; Chọi gà, chọi dế; Các thầy thuốc tại triều đình An Nam: Thái y viện; Tiếng nói và chữ viết An Nam; Giải văn chương An Nam năm 1943.

4. Nét văn hóa của các vùng, khu vực: Tiếng rao ở Sài Gòn; Thi Hương ở Bắc kỳ; Tam Đảo; Sa Pa; Bạch Mã; Bà Nà; Ba Vì; Vũng Tàu; Đảo Phú Quốc; Đồ Sơn; Đảo Bạch Long Vĩ; Thành Nhà Hồ; Thành Hà Nội; Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn; Bảo tàng Khải Định ở Huế.

5. Các danh nhân văn hóa, lịch sử: Tả quân Lê Văn Duyệt; Danh tướng Võ Tánh, người trấn thủ thành Quy Nhơn; Quan đại thần Phan Thanh Giản; Nhà yêu nước lỗi lạc Nguyễn Trường Tộ.

6. Các chủ đề khác: Các chiến thuật của Hoàng đế Trung Hoa (Tần Thủy Hoàng, năm 246 TCN); Khai trương hình thức du lịch bằng đường hàng không tại Đông Dương; Các khu nghỉ mát trên núi Đông Dương.

THÔNG TIN TÁC GIẢ: 

Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1 tuyển dịch từ các tài liệu tiếng Pháp.

ĐÁNH GIÁ/NHẬN XÉT CHUYÊN GIA 

“…Với chức năng của một cơ quan lưu trữ quản lý khối tư liệu lịch sử phong phú bậc nhất liên quan đến thời kỳ thuộc địa các soạn giả của Trung tâm đã tìm tòi, sưu tầm, dịch thuật, đúng với nguyên lý “gạn đục khơi trong” để giới thiệu với bạn đọc ngày nay tham khảo những tri thức và luận điểm của các tác giả là các nhà học thuật hay nhà cai trị, là người Pháp hay người bản xứ liên quan đến những vấn đề của đời sống văn hóa, xã hội Việt Nam đương thời, trong đó có cả những truyền thống xa xưa vẫn đang hiện diện trong đời sống đương đại.”

_Dương Trung Quốc

TRÍCH ĐOẠN/ CÂU QUOTE HAY
“Niềm khao khát về một cuộc sống ẩn dật đã thúc đẩy người ta đến nương náu dưới sự tĩnh tại của những cây sồi cổ thụ và các bụi cây dương xỉ. Đó là cuộc trốn chạy từ vùng đồng bằng nóng ẩm tới những vùng núi cao nơi gió Lào phất qua mang lại cảm giác mát mẻ chứ không nóng bức như vùng châu thổ, hoặc nơi làn gió biển thổi vào mát lạnh nhờ những lớp khí quyển trên cao. Nhiệt độ dao động từ 15 đến 26 độ từ tháng 6 cho đến tháng 10 và ẩm mốc là chuyện hiếm gặp. Lá phổi khoan khoái. Đôi chân tìm lại sự dẻo dai và khỏe khoắn. Màu hồng ửng lên trên đôi má trẻ thơ”.

_ Bà Nà, L.S. 

“Hãy hình dung nỗ lực phi thường của con người thời bấy giờ cũng như những phương tiện mà họ có trong tay để di chuyển những khối đá đồ sộ này từ khoảng cách vài kilômét tới chân công trình rồi sau đó lại nâng chúng lên nóc các cửa thành bằng những dụng cụ nâng hết sức thô sơ.… công trình này là một trong những kiệt tác đẹp nhất của ngành xây dựng An Nam. Nhất là các cửa thành với quy mô đồ sộ và hoàn toàn có thể so sánh với những cửa thành đẹp nhất của Trung Hoa – nguyên mẫu của chúng.”

_ Thành nhà Hồ, Louis Bezacier 

“Nếu có một nhà nho mà chỉ cần nhắc đến tên thôi, bất kỳ người An Nam nào cũng đều bày tỏ sự yêu mến và kính trọng thì đó chính là Nguyễn Trường Tộ, một con người tài năng, yêu nước nồng nàn. Trong suốt cuộc đời mình, ông đã đấu tranh, vất vả và khổ cực vì sự vĩ đại và thịnh vượng của nước nhà. Sinh ra vào nửa đầu thế kỷ trước, ông vừa là người tiên tiến nhất vừa là người có tầm nhìn xa nhất trong số những người cùng thế hệ.”

_ Nguyễn Trường Tộ, D. 

“Từ tờ mờ sáng, Sài Gòn thức dậy trong tiếng rao, tiếng mời chào và tiếng ồn của hàng ngàn người bán hàng rong tỏa đi mỗi khu phố, mỗi con đường và rao món hàng của mình một cách mặn mà, từ Chợ Lớn đến Đa Kao, từ Cảng đến Bến tàu, từ chợ mới đến chợ cũ, từ nhà thờ đến khu đồng Tập Trận. Suốt cả ngày, trong ánh nắng rực rỡ của xứ Nam kỳ hoặc dưới cơn mưa tầm tã, những người bán hàng, đặc biệt là những người vác đòn gánh trên vai hay đội rổ trên đầu, cất đủ loại tiếng rao dưới những tán me hay phượng, thu hút những khách quen lúc nào cũng muốn tìm một bữa ăn nhẹ hay một món hàng vừa tiền.”

_ Tiếng rao ở Sài Gòn, E.Bergès