Những lời bộc bạch - Jean-Jacques Rousseau

Những lời bộc bạch là cuốn tự truyện của Rousseau, được chia thành hai phần khác biệt nhau rõ rệt. Như tác giả nói rõ, phần Một dành cho ba mươi năm của tuổi thanh xuân với những hồi ức tươi mát và êm đềm, với “muôn ngàn ấn tượng thú vị”, phần Hai thuật lại quãng thời gian tương tự, đầy những biến động trong cuộc chiến đấu với bản thân, với xã hội: vinh quang, danh tiếng, khổ đau, tai họa... Kết cấu phần Một cân đối, các quyển có số trang tương đương, tuy bao trùm những khoảng thời gian không đều nhau, có khi mười mấy năm có khi chỉ mấy tháng. Mỗi hồi tưởng là một lạc thú mới mẻ, được tác giả trở đi trở lại “và có thể sửa sang không ngại ngùng sự diễn tả cho đến khi hài lòng”. Phần hai, viết nhanh trong trạng thái “lo sợ và đãng trí, bị những kẻ rình mò và canh gác đầy cảnh giác đầy ác ý vây bọc”, có kết cấu lỏng lẻo hơn. Cuộc đối đầu liên miên với những trở ngại, những sự ngược đãi, các tài liệu, thư từ được viện dẫn, khiến số trang của mỗi quyển tăng lên.

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), nhà triết học, nhà văn, nhà sân khấu xuất thân từ một gia đình gốc Pháp, được nuôi dạy theo truyền thống Tin lành. Ông ham thích các tác phầm lãng mạn và các tác phẩm của Plutarque - sử gia Hy Lạp cổ đại. Sau nhiều năm học tập gian khổ và sau cuộc gặp gỡ có tính chất quyết định với bà de Warens, từ cuộc sống lang thang để lại những kỉ niệm đáng yêu, Rousseau đến với người bảo trợ ở Chambéry, rồi ở Charmettes, say mê học nhạc và đọc sách. Ở Paris, sau những thất vọng trong xã hội phù hoa ông kết bạn với Diderot và cộng tác với Từ điển bách khoa.

Với tư cách là một triết gia theo thuyết tự nhiên thần và nhị nguyên luận, ông đề cao tình yêu đối với thiên nhiên và có một quan niệm bi đát về xã hội, cho rằng xã hội văn minh làm hư hỏng con người. Tác phẩm Khế ước xã hội (1762) đã làm cho Rousseau có vai trò quan trọng trong triết học chính trị. Rousseau đã đi xa hơn Ch. L. Montesquieu và Voltaire trong việc bảo vệ tự do và bình đẳng trên cơ sở hoà giải quyền tự do cá nhân với những yêu cầu của đời sống xã hội. Theo ông, cần thiết lập một trật tự xã hội “tự nhiên”. Đây là một học thuyết về nhà nước mà nền tảng là sự hiệp thương giữa mọi người, nhân dân có quyền nắm chính quyền, lật đổ chúa phong kiến. Khế ước xã hội của Rousseau đã gợi ý cho việc soạn thảo Tuyên ngôn về nhân quyền - tác phẩm thể hiện quan điểm chính trị của cuộc cách mạng tư sản, có ảnh hưởng đến các nhà triết học lớn của Đức như I. Kant và J. G. Fichte.

Với tư cách là một nhà văn, ông nổi tiếng trên văn đàn với những tác phẩm như Julie hay nàng Héloise mới (1761), Thú nhận(1782) Những mơ mộng của một người dạo chơi cô độc (1772-1778). Những tác phẩm này thể hiện nhân cách phức tạp của Rousseau mà "những niềm say đắm dữ dội, trào dâng" luôn vấp phải thực tế và ràng buộc xã hội, bộc lộ rõ tư tưởng của Rousseau về quan hệ con người trong xã hội, tạo cơ sở cho sự hình thành tính tâm lí trong văn học châu Âu. Rousseau là đại biểu xuất sắc của chủ nghĩa linh cảm trong lí luận văn học và sân khấu, là người có ảnh hưởng lớn đến toàn bộ nền văn học Châu Âu không chỉ trong thời đại Khai sáng.

Bình luận

Phong phú và đa nghĩa, kể từ khi xuất bản (phần Một năm 1782, phần Hai năm 1789) cho đến nay, Những lời bộc bạch không ngừng là đối tượng cho những phương pháp tiếp cận khác nhau. Nhiều điều được cách đọc phân tâm học khai thác: việc Jean-Jacques ra đời khiến người mẹ thiệt mạng, tình của người cha với yêu thương và oán trách hòa trộn, khoái cảm của chú bé lên mười nhận sự trừng phạt từ bàn tay cô gái ba mươi tuổi, hành vi ác với Marion bắt nguồn từ cảm nghĩ trìu mến... Cách đọc xã hội học chú trọng đến hoàn cảnh kinh tế, địa vị giai cấp, khi lý giải thái độ kiên quyết khước từ ân huệ của triều đình, lựa chọn sự thanh bần và tự do, khi phân tích những ý tưởng sắc sảo, cũng như những điều cực đoan, hoặc mâu thuẫn trong các luận điểm của Rousseau. Cậu thiếu niên Jean-Jacques nghĩ về sự cách biệt với người anh họ thân thiết, từ khi mình làm thợ học việc “anh là một cậu con trai của chốn cao sang; tôi, gã học việc còm, tôi chỉ còn là một thằng bé của Saint-Gervais, giữa chúng tôi không còn sự ngang hàng nữa...”, và hơn hai mươi năm sau, nhà văn viết cho bà De Francueil “chính đẳng cấp của những người giàu, chính đẳng cấp của bà lấy cắp của đẳng cấp chúng tôi miếng ăn cho các con tôi”. Với các nhà phê bình chú trọng đến ngôn ngữ, phong cách, ba bản thảo chép tay Những lời bộc bạch mà Rousseau để lại là tư liệu khảo sát quý giá. Rousseau nhiều lần bộc bạch nhược điểm không “lợi khẩu”, không nhanh trí để ứng đối trong các phòng khách, nhưng ông tự tin ở văn tài, kết quả của lao động kiên nhẫn và sáng tạo. (Quả thật con người tự học này đạt được những điều phi thường: học nhạc trong khi dạy nhạc và bằng cách dạy nhạc, vậy mà ông phụ trách hai trăm mục từ về âm nhạc cho Bách khoa toàn thư, sáng tác một vở nhạc kịch nổi tiếng ở cung đình và ở Paris, biên soạn một cuốn Từ điển âm nhạc cho đến thế kỷ XIX vẫn là sách tham khảo!) Không thuộc loại tác gia “xuất khẩu thành thi”, Rousseau sáng tác rất công phu, cẩn trọng. Qua mỗi bản thảo, những sửa chữa, giảm nhẹ hay nhấn mạnh, bổ sung hay lược bớt, cho thấy Rousseau người tự thuật vẫn là “người làm văn chương đến cùng” (Jean-Louis Lecercle). Chính vì tác giả Những lời bộc bạch là “thợ thủ công văn chương” (Michel Launay), là “pháp sư văn chương” (Raymond Trousson), mà người dịch tự thấy bị đặt trước một nhiệm vụ cực kỳ khó khăn. Và cảm giác bất lực của người dịch, cũng như sự trông cậy ở những góp ý của độc giả, là chân thành.

(Trích Lời giới thiệu Những lời bộc bạch, Jean-Jacques Rousseau, Lê Hồng Sâm dịch, NXB Tri thức, 2012)                                                                                   

Thông tin về dịch giả

Dịch giả Lê Hồng Sâm

Dịch giả Lê Hồng Sâm sinh năm 1930, từng dạy tại khoa Ngữ văn trường Đại học Tổng hợp, Chủ nhiệm bộ môn văn học Pháp. Bà đã tham gia vào nhiều hoạt động nghiên cứu và dịch thuật các tác phẩm của Pháp, chẳng hạn như là đồng chủ biên Tuyển văn học Pháp thế kỷ XIX, NXB Thế giới, 1997 (sách song ngữ), chủ biên dịch và giới thiệu Tấn trò đời (Balzac), 16 tập, NXB Thế giới, 1999-1001. Riêng về sách dịch, bà đã dịch và giới thiệu trên dưới 20 tác phẩm văn học Pháp tới bạn đọc Việt Nam, mà gần đây nhất là các cuốn  Balzac và cô bé thợ may Trung Hoa (Đới Tư Kiệt), NXB Văn học, 2003; Nữ hoàng (Sơn Táp), NXB Hội nhà văn, 2007; Bản mệnh của lý thuyết (Antoine Compagnon), NXB Đại học Sư phạm, 2006. Có thể nói, bà đã có nhiều đóng góp nghiêm túc trong việc trao đổi văn hoá giữa hai nước Pháp Việt.