Hoàng Hôn Phương Tây

Oswald Spengler

Học giả người Đức có ảnh hưởng vô cùng lớn đầu thế kỷ XX, Oswald Spengler (1880 – 1936), qua công trình khổng lồ Der Untergang des Abendlandes (Hoàng hôn của phương Tây, Vol. I, II, 1918, 1922), đã quan niệm văn hóa như một cơ thể sống, vận hành bởi linh hồn bên trong nó. Thế nên, tuân theo chu kỳ sống của vòng đời, một văn hóa được sinh ra, trưởng thành, đạt đến đỉnh cao (gọi là “văn minh”) và rồi cuối cùng, suy tàn. Sự dừng lại của văn hóa này đánh dấu sự ra đời của một tân văn hóa. Linh hồn của một văn hóa bị dập tắt, đồng nghĩa với sự cáo chung của nó, đồng thời hệ tư tưởng của nó bị phế truất và thay thế bởi một tư tưởng chủ đạo mới. Cự tuyệt mô hình nghiên cứu lịch sử cổ đại – trung đại – hiện đại tuyến tính, Spengler chỉ ra những văn hóa vĩ đại của thế giới: Lưỡng Hà, Ai Cập, Trung Quốc, Ấn Độ, Trung Mỹ cổ đại, Hy-La, Ả Rập và Tây Âu (hay phương Tây). Lấy cảm hứng từ hai tác giả, triết gia Đức là Goethe và Friedrich Nietzsche, cụ thể là nhân vật Faust và người Apollonian, Spengler đã đặt tên cho hai mẫu người điển hình, đại diện cho hai văn hóa vĩ đại nhất trong lịch sử. Ba mẫu người văn hóa ông tập trung đi sâu phân tích là người Apollonian đại diện cho văn hóa Hy-La, người Magian đại diện cho văn hóa Ả Rập bắt đầu từ năm 400 TCN, và người Faustian đại diện cho văn hóa Tây Âu bắt đầu từ thế kỷ X. Mỗi văn hóa là một thực thể sống tồn tại và vận hành chu kỳ vòng đời của nó song song với nhau, và chính quá trình này mới là điểm quyết định lịch sử thay vì các bước ngoặt thời đại.

Spengler đã chỉ ra điêu khắc tạo hình Hy Lạp mang đậm tính cơ/hình thể (σωμα), của cái bên ngoài, bởi nó thể hiện thế giới quan cổ điển – vật liệu đơn thuần, cơ thể vô hồn, phi không gian. Nói khác, nó biểu kiến tinh thần con người Apollonian đằng sau những kiệt tác cổ điển, vốn cảm nhận bản thân là một cơ thể trong rất nhiều cơ thể và chỉ thừa nhận những gì hiện diện tức thì trong không gian lẫn thời gian là thực tế. Bởi vậy, nghệ thuật cổ điển bị giới hạn bởi các rào cản giác quan, được thể hiện rõ ràng nhất trong bích họa (fresco), hoàn toàn thiếu vắng phối cảnh và chỉ tập trung vào mô tả hình thể người. Nó xuất phát từ não trạng ataraxia (αταραξια), hay sự tĩnh tại tâm linh của con người Apollonian, một linh hồn tĩnh. Đối lập với nó, kiến trúc Gothic với những mái vòm cao và tháp vút chọc trời, biểu trưng cho linh hồn Faustian, một linh hồn động, vươn tới vô tận, hay thiết lập thực tại của không gian vô tận với chiều sâu nội tại.

Người ta thường đánh giá cao văn hóa Phục hưng như một đỉnh cao của nghệ thuật nhân loại, nhưng đối với Spengler, nó không hơn gì một sự quay trở về cổ điển, hay đổi mới cảm nhận thế giới cổ điển. Linh hồn Faustian, với hai đại biểu tiêu biểu nhất, là Beethoven trong âm nhạc và Rembrandt trong hội họa, có sự cô độc vô tận/cùng. Beethoven, đại diện cho các nhà soạn nhạc mang linh hồn Faustian như Mozart, Haydn đưa âm nhạc giao hưởng thính phòng, với sự hiện diện của đối âm (counterpoint), đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật phương Tây. Về hội họa Faustian, trung tâm là tranh sơn dầu với các danh họa như Rembrandt, Vermeer, Claude Lorraine, với sự hiện diện của phối cảnh chiều sâu (hay phối cảnh viễn cận). Kiến trúc Faustian, khao khát một phong cách vượt qua khỏi những bức tường để vươn tới không gian vũ trụ vô tận, đồng thời khiến cho cả bên trong lẫn bên ngoài của công trình là những hình ảnh bổ sung cho nhau, của một cảm quan thế giới duy nhất và tương đồng. Kết quả là nó mang lại nhà thờ Gothic vươn lên thách thức trời cao. Con người Faustian lý tưởng đối đầu với định mệnh, lần lượt được hai triết gia hiện sinh Søren Kierkegaard và Nietzsche dự phóng qua hiệp sĩ của đức tin (knight of faith) và Siêu nhân (Übermensch). Là một người theo chủ nghĩa bi quan lịch sử, Oswald Spengler kết luận thế giới phương Tây đang đi đến buổi hoàng hôn thoái trào, khi linh hồn Faustian cuối cùng đã bị dập tắt.

Phạm Minh Quân

Tủ sách Nhân học văn hoá, sẽ gắn liền với Viện Nhân học Văn hóa, trong một nỗ lực nhằm giới thiệu những tri thức kinh điển và bộ óc siêu việt của thời đại tới bạn đọc Việt Nam. Và không chỉ dừng lại ở công trình của những nhà nhân học văn hóa, Tủ sách kỳ vọng đặt bước chân khiêm tốn vào địa hạt rộng mở hơn như lịch sử văn hóa nghệ thuật, thậm chí vươn tới những viễn mộng táo bạo của tư tưởng, như tác phẩm kể trên.

A German scholar who had an enormous influence in the early twentieth century, Oswald Spengler (1880 - 1936), through his colossal work, Der Untergang des Abendlandes (The Decline of the West, Vol. I, II, 1918, 1922), have conceived culture as a living organism, operated by the soul within it. Therefore, following the cycle of life, a culture is born, matured, peaked (thus called "civilization") and then eventually, decline. The passing of this culture marks the birth of a new culture. The soul of a culture is extinguished, meaning its end, and its ideology is deposed and replaced by a new mainstream thought. Instead of relying on the linear history model of ancient - medieval - modern, Spengler points to the great cultures of the world: Mesopotamia, Egypt, China, India, Mesoamerica, Greco-Roman, Arab and Western Europe (or the West). Deeply inspired by two German authors and philosophers, Goethe and Friedrich Nietzsche, and from theirs Faust and Apollonian concept respectively, Spengler named two typical models, representing the two greatest cultures in human history. The three cultural figures he focused on analyzing were the Apollonian representing the Greek culture, the Magian representing Arab culture beginning in 400 BC, and the Faustian representing Western European culture starting from the 10th century. Each culture is a living entity that exists and operates its life cycle in parallel with each other, and this process, instead of the epoch, is the turning point of history.

Spengler pointed out the sculpting of Greeks had the bodiliness characteristics (σωμα), of the outer, because it represents the Classical worldview - the pure material, the lifeless body, the non-space. In other words, it represents the Apollonian human spirit behind Classical masterpieces, which perceive itself as a body in many bodies and only acknowledge what is immediately present in space and time is reality. Therefore, classical art is limited by sensory barriers, most clearly expressed in fresco, completely lacking in perspective and focusing only on human body description. It comes from the ataraxia (αταραξια) mind, or the calmness of the spirit of the Apollonian, a still soul. In contrast to it, Gothic architecture with high arches and towering spires, symbolizing Faustian souls, a moving soul reaching infinity, or establishes the reality of endless space with inner depth.

People often appreciate Renaissance culture as a pinnacle of human art, but for Spengler, it is nothing more than a return to Classical antiquity, a renewing feel of the Classical world. Faustian souls, with the two most prominent representatives, Beethoven in music and Rembrandt in painting, have utmost loneliness. Beethoven, representing composers with Faustian souls like Mozart, Haydn brought chamber music, in the presence of counterpoint, to the pinnacle of Western art. On Faustian painting, its center is oil-painting with artists like Rembrandt, Vermeer, Claude Lorraine, in the presence of a deep perspective. Faustian architecture, longing for a style that surpasses the surrounding walls to reach endless cosmic space, while making both the inside and the outside of the building a complementary image, of a unique world-feeling. As a result, it brought the Gothic cathedral up to challenge the sky. The ideal Faustian man is destined to meet fate, which is projected by the existential philosophers Søren Kierkegaard and Nietzsche respectively through the “knight of faith” and “Superman” (Übermensch) concept. As a historical pessimist, Oswald Spengler concludes that the Western world is coming to a sunset of declining, when the Faustian soul is finally extinguished.

Pham Minh Quan