Chia Rẽ: Tại Sao Chúng Ta Đang Sống Trong Những Thời Đại Bức Tường - Tim Marshall

Chia Rẽ - Tại Sao Chúng Ta Đang Sống Trong Thời Đại Của Những Bức Tường

Tim Marshall là ký giả kỳ cựu, nhưng ông cũng nổi tiếng không kém trong vai trò tác giả. Ông viết sáu cuốn sách, trong đó nổi tiếng nhất là Những tù nhân của địa lý, đã có ấn bản tiếng Việt, và Chia rẽ: Tại sao chúng ta đang sống trong thời đại của những bức tường.

Nếu như trong tác phẩm trước đó của mình, Những tù nhân của địa lý (2016), Marshall khẳng định nhân loại vẫn bị giam hãm trong nhà tù địa lý mặc dù đang ráo riết với giấc mơ vươn vào không gian, thì ở Chia rẽ (2018), góc nhìn trở nên thật gần hơn: trong nhà tù địa lý đó, con người vẫn dựng lên rất nhiều bức tường chia rẽ các sắc tộc, quốc gia, tín ngưỡng tôn giáo, tư tưởng chính trị, vân vân. Mở đầu tác phẩm Marshall cho rằng những bức tường vật chỉ là phần “cái gì” của sự chia rẽ, không phải là phần “tại sao”. Tức là, những bức tường vật chất chỉ thể hiện sự chia rẽ giữa “cái gì” và “cái gì”, chưa cho ta lời giải thích “tại sao” lại có sự chia rẽ đó. Lời giải thích chính là sự chia rẽ trong tâm trí con người. Ông viết: “Tuy nhiên, những sự chia rẽ vật chất này được phản ánh qua sự chia rẽ trong tâm trí – những ý tưởng lớn đã dẫn dắt nền văn minh của chúng ta và trao cho chúng ta bản sắc và một cảm nhận thuộc về nơi nào đó – chẳng hạn như cuộc đại ly giáo của Kitô giáo, sự chia rẽ của đạo Hồi thành Sunni và Shia”.

Chính vì ý niệm chia rẽ đó vẫn bám trụ dai dẳng trong tâm trí như một phần bản chất con người, những bức tường cứ ngày càng nhiều thêm, cùng với sự phát triển của các hình thái xã hội. Chúng ta đã được nghe về những bức tường của thành Troy, Jericho, Babylon xưa kia, ngăn chia những cuộc phân tranh lợi ích đẫm máu trong lịch sử. Những bức tường mới lại mọc lên, chia rẽ các sắc tộc, chủ thuyết chính trị, hay những ranh giới mơ hồ hơn về tín ngưỡng tôn giáo. Sự chia rẽ còn theo chúng ta vào thời đại mới, khi các nền tảng công nghệ thông tin xuất hiện, được kỳ vọng kết nối con người, song lại làm phát sinh thêm nhiều “bộ lạc mới” trên cộng đồng mạng, họ tự tiện phát ngôn, buông lời công kích, và gây chia rẽ.

Những ví dụ như thế thật nhiều vô kể. Trong Chia rẽ, tác giả không tỉ mỉ liệt kê và phân tích mọi vùng miền, và mọi sự chia rẽ, mà “tập trung vào những khu vực minh họa tốt nhất cho thách thức với bản sắc trong một thế giới đã toàn cầu hóa”. Trung Quốc hẳn là một ví dụ đặc sắc, một quốc gia khổng lồ tưởng chừng thống nhất dưới một chính thể và hệ tư tưởng, nhưng tiềm ẩn nhiều bất ổn tiềm tàng liên quan đến sự chia rẽ trong nội bộ. Hoa Kỳ là ví dụ thứ nhì, với sự kiện Donald Trump đắc cử tổng thống và ấp ủ kế hoạch xây một bức tường khổng lồ để ngăn dòng người nhập cư từ Mexico tràn vào. Vương quốc Anh “đã đứng vững trước những tình cảm dân tộc chủ nghĩa và sự chia rẽ giai cấp và tôn giáo trong quá khứ” nhưng nay một lần nữa lại bị thử thách. châu Âu là một ví dụ minh họa khá rõ cho một xu hướng rạn nứt đang dần thành hình trong một khối liên minh. Trung Đông vẫn sôi sục những tranh chấp xoay quanh vấn đề sắc tộc và tôn giáo. Châu Phi, có hơn 3.000 nhóm sắc tộc, với sự đa dạng về ngôn ngữ và văn hóa, và “Bản sắc sắc tộc vẫn áp đảo ở hầu hết các quốc gia”.

Chia rẽ là một tác phẩm khách quan viết về địa chính trị. Xuyên suốt tác phẩm, Tim Marshall đã chuyển tải một thông điệp mang tính cảnh báo: Chúng ta đã và đang sống trong một thế giới bị chia rẽ, thế giới của những bức tường hữu hình lẫn vô hình, dẫy đầy sự phân tranh, và hiện trạng đó chưa có nhiều dấu hiệu được cải thiện. Nhưng dẫu vậy, tác giả vẫn để lại một tia hy vọng ở lời kết của cuối sách: “Vì thế mặc dù hiện giờ chủ nghĩa dân tộc và chính trị bản sắc lại một lần nữa nổi lên, có triển vọng là khúc quanh lịch sử sẽ lại xoay hướng về phía đoàn kết và thống nhất.”

Những Tù Nhân Của Địa Lý (Prisoners of Geography) - Tim Marshall

"Việt Nam là một nỗi bực bội đối với Trung Quốc. Trong nhiều thế kỷ, hai dân tộc đã tranh chấp về lãnh thổ,  và điều không may cho cả hai là khu vực miền nam này có một biên giới mà quân đội có thể vượt qua chẳng mấy khó khăn... Tuy nhiên nhìn từ góc độ của Bắc Kinh, Việt Nam chỉ là một mối đe doạ nhỏ và một vấn đề có thể xử lí được."

Bản đồ có một sức hấp dẫn chúng ta mãnh liệt, dù là bản giấy da cổ, nhàu nát hay do Google tạo ra, bản đồ cho chúng ta biết những điều chúng ta muốn biết, không chỉ về vị trí hiện tại của chúng ta hoặc nơi chúng ta sẽ đến mà còn về thế giới nói chung. Chưa hết, khi nói đến địa chính trị, phần lớn những gì chúng ta được nghe nói là do các nhà phân tích và các chuyên gia khác tạo ra, những người đã bỏ qua việc tham khảo bản đồ của địa điểm được đề cập.

Tất cả các nhà lãnh đạo của các quốc gia đều bị hạn chế bởi địa lý. Đây là “một trong những cuốn sách hay nhất về địa chính trị” (The Evening Standard), Tim Marshall đã xem xét Nga, Trung Quốc, Mỹ, Mỹ Latinh, Trung Đông, Châu Phi, Châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc, và Greenland và Bắc Cực — gồm các vấn đề thời tiết, biển, núi, sông, sa mạc và biên giới — để cung cấp những bối cảnh quan trọng thường bị thiếu trong các phóng sự chính trị: đặc điểm địa lý của một quốc gia ảnh hưởng như thế nào thế mạnh và điểm dễ bị tổn thương của họ, đến các quyết định của các nhà lãnh đạo của họ.

Tác phẩm đưa ra “một cách nhìn mới về bản đồ” (The New York Times Book Review), Marshall giải thích các chiến lược địa chính trị phức tạp hình thành thế giới. Tại sao Putin lại bị Crimea ám ảnh? Tại sao Mỹ lại được định hướng trở thành siêu cường toàn cầu? Tại sao cơ sở quyền lực của Trung Quốc tiếp tục mở rộng? Tại sao Tây Tạng lại mất quyền tự chủ? Tại sao châu Âu sẽ không bao giờ thống nhất? Câu trả lời là địa lý. “Trong một thế giới ngày càng phức tạp, hỗn loạn và đan chéo lẫn nhau, Những tù nhân của địa lý là một tài liệu ngắn gọn và hữu ích về địa chính trị” (Newsweek) và là một hướng dẫn quan trọng cho một trong những yếu tố quyết định chính trong các vấn đề thế giới.

Cuốn sách này của Tim Marshall, thực sự là đỉnh của đỉnh trong dòng sách geopolitics địa-chính-trị, mà trong đó, theo tác giả rất quyền uy trong mảng khảo cứu này, đa phần nhân loại vẫn là các tù nhân bị địa lý giam cầm, o bế, bị các ranh giới của địa lý quy định hành vi, và chính sách chính trị...
Dĩ nhiên, trong rất nhiều các quốc gia, có những tù nhân muốn thoát gông xiềng, thì cũng có những gã hưởng lợi trời cho từ vị trí địa lý...

Muốn biết địa lý giam hãm các quốc gia trên thế giới này ra sao, khiến ai khó khăn, khiến kẻ nào được thủ lợi... mời bạn tìm đọc Prisoners of geography, như hình, một cuốn sách địa chính trị hôm nay đến với bạn cũng qua rất nhiều những câu thúc từ.... địa lý... 

Địa lý định hình chính trị thế giới như thế nào?

Colin Woodard là một nhà báo, đồng thời cũng là tác giả của năm cuốn sách, bao gồm cuốn "American Nations: A History of the Eleven Rival Cultures of North America" (tạm dịch là: "Các dân tộc Mỹ: Lịch sử cạnh tranh giữa mười một vùng văn hóa ở Bắc Mỹ") và tiếp đến là cuốn "American Character: A History of the Epic Struggles Between Individual Liberty and the Common Good." (tạm dịch là: "Tính cách người Mỹ: Thiên sử thi về cuộc chiến giữa Tự do cá nhân với Lợi ích cộng đồng")

Bạn hãy nghiên cứu địa cầu và ngẫm nghĩ xem tại sao các nước lại sở hữu địa hình vốn có như vậy, tại sao một số nước không ngừng cố gắng thay hình đổi dạng, còn một số nước khác thì bị chẻ ra bởi các đường đứt gãy đáng sợ, có khả năng đập tan nền hòa bình hoặc sự tồn tại của những nước đó.

Tim Marshall, một cựu phóng viên nước ngoài làm việc cho Sky News của vương quốc Anh, biện luận rằng các câu trả lời nằm ngay trong nghiên cứu địa chính trị - đó là cách mà các nhân tố địa lý định hình chính trị thế giới. Đối với điều kiện tự nhiên của thực địa, khí hậu, dân số và các nguồn tài nguyên, Tim Marshall đã viết trong cuốn "Prisoners of Geography" (tạm dịch: "Tù nhân của Địa lý học") của mình rằng chúng " thường bị xem nhẹ quá mức cả trong các ghi chép về lịch sử cũng như trong báo cáo đương thời trên toàn thế giới," và "Địa lý học luôn luôn là ngục tù đối với các phân loại - một loại định rõ một quốc gia là gì hoặc có thể là gì, còn một loại là từ những gì mà các nhà lãnh đạo thế giới của chúng ta thường đấu tranh để giải phóng."

Để giải thích rõ hơn về tính xác thực của địa chính trị, Marshall dẫn dắt các độc giả trên chuyến du lịch đến với nhiều nơi trên hành tinh, trình bày với họ về lịch sử, địa lý và các sự kiện hiện nay ở hai mươi bốn nước trên năm đại lục. Những người tham gia vào cuộc hành trình sẽ có thể thấy biểu hiện khi chơi Trivial Pursuit (Tạm dịch: Trò đuổi bắt) của họ được tiến bộ nhưng vẫn sẽ không rời bỏ con đường tràn đầy quả ngọt trong việc quan sát thế giới. Đây là bởi vì ghi chép của Marshall đi chệch với vấn đề chính và các ví dụ thực tiễn đã trải qua những cuộc giám sát quan trọng.

Chúng ta được biết rằng các nhân tố địa lý thường giải thích những mối quan hệ giữa các nhà nước-quốc gia: Dãy Himalaya tách Trung Quốc khỏi Ấn Độ, những con sông đan cài ở Tây và Trung Âu liên kết các nước này với nhau, việc thiếu các đường nước để cho tàu thuyền đi lại và sự hiện diện của rừng rậm nhiệt đới khiến cho các nước thuộc Tiểu vùng Sahara châu Phi tách biệt khỏi các nước lân cận và thế giới bên ngoài. Cho đến nay, chúng ta được biết rằng người Mỹ đã nỗ lực để định cư, chinh phục, thống nhất và bảo vệ một quốc gia mà nó trải dài qua dãy núi Appalachian, qua thung lũng sông Mississippi và qua cả dãy núi Rocky bất chấp sự hiện hữu của những đối thủ có quyền uy to lớn; trong khi đó Triều Tiên, cho dù là đồng nhất cả về văn hóa, lịch sử và địa vật lý, thì vẫn bị chia cắt hoàn toàn thành hai Nhà nước thù địch lẫn nhau do hậu quả của bảy thập niên chìm trong chiến tranh; sự định cư không hợp lý của các dân tộc ở vùng trung đông châu Âu đã tạo nên một bản đồ lộn xộn và thậm chí là một lịch sử thế kỷ 20 càng phức tạp hơn. Địa lý học xem ra là một nhà tù có an ninh khá thấp.

Một chương lịch sử của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ được thiết lập xoay quanh ý tưởng là bất kỳ dân tộc nào cố gắng đạt được dải đất như tại nước Mỹ sẽ được dành riêng đặc quyền siêu cường, nhưng điều này rất ít được giải thích bằng cách nào việc này thực tế sẽ xảy ra như dự định. Chúng ta nhận thấy gì khi người Mỹ thuộc nền cộng hòa mới thành lập hoàn toàn không đồng ý rằng việc mở rộng liên bang còn non trẻ là khôn ngoan? Những người dân New England phản đối dữ dội Vùng đất mua Louisiana bởi vì vùng này sẽ cản trở mô hình văn hóa xã hội của họ được mở rộng dần dần theo thứ tự, đồng thời cũng nâng cao sức mạnh của các địch thủ chiếm hữu nô lệ ở phía Nam và của những kẻ Scots-Irish "kém văn minh" khai hoang vùng cao Appalachian. Việc mở rộng về phía Tây đã giúp ích rất lớn cho nước Mỹ, nhưng đó cũng gần như đã thật sự phá hủy đất nước này bởi làm dấy lên cuộc Nội chiến, vì có sự hạn chế về ngôn từ được dùng nên Marshall cố gắng tránh nhắc đến. Tại sao Mỹ không sát nhập với Canada - đất nước chia sẻ với Mỹ nguyên một đường biên giới dài và dễ thay đổi về mặt địa lý - thật không thể giải thích được. Có một câu chuyện thể hiện sâu sắc địa chính trị được kể ở Bắc Mỹ nhưng giờ thì không thể tìm thấy câu chuyện đó nữa.

Nhật Bản, một đảo quốc thiếu thốn nguồn tài nguyên để phát triển công nghiệp nên buộc phải trở thành một cường quốc về hàng hải, chúng ta có thể thấy được Nhật Bản đã sử dụng khả năng này để xâm chiếm và thôn tính các nước lớn ở Đông và Đông Nam Á vào những thập niên 1930, 1940. Lạ thay âm mưu địa chính trị đầy tham vọng tiến về phía đông vào Thái Bình Dương của Nhật hoàng lại hoàn toàn bị lờ đi, bao gồm học thuyết nanshin theo chiều hướng "Nam tiến" vào vùng nhiệt đới Nam Thái Bình Dương, học thuyết này đã xuất hiện tại chương trình nghị sự quốc gia vào những năm 1880. Vì để chống lại sự xâm nhập của châu Âu, Nhật tuyên chiến với Đức năm 1914 vì vậy khi sáp nhập những thuộc địa rộng lớn trải dài từ bên này qua bên kia của liên bang Micronesia, quốc gia mà sau này phải gánh chịu sự thực dân hóa sâu sắc cùng với các âm mưu phát triển và quân phiệt hóa. Chiến lược nhằm giành thắng lợi tại chiến tranh Thái Bình Dương của Tokyo đã bị chỉ trích bởi các quần đảo Mariana, Marshall và Caroline, đồng thời các quần đảo này cũng bị lực lượng vũ trang Mỹ chiếm được chỉ sau khi song phương đều chịu sự tổn thất nhân mạng không thể tưởng tượng nổi. Thái Bình Dương, nét đặc trưng địa lý lớn nhất trên Trái đất, là bộ phận đầy rủi ro rơi ra từ một bản phân tích cách nhìn và hiểu thế giới của quốc gia có nền hàng hải trên Thái Bình Dương.

Marshall càng tin chắc vào lý lẽ của mình khi thảo luận về Nga. Dù phải đối mặt với các vấn đề như diện tích khổng lồ của Nga, cuộc sống thiếu tự do, cả năm quanh đi quẩn lại với đại dương, Marshall vẫn cung cấp một bản phân tích đầy thuyết phục về tư tưởng địa chính trị của Nga, đây là kết quả của những năm tháng sống trên đồng bằng bãi bồi này. Hàng thế kỷ qua, các nhà lãnh đạo Nga vẫn cố gắng để thiết lập vùng đệm từ sự xâm lược - chiếm đóng Ukraine, Ba Lan, Siberia và vùng Viễn Đông - và để theo kịp Peter lời khuyên của Great là "càng đến gần Constantinople (Istanbul ngày nay) và Ấn Độ càng tốt" để chạm tới các đại dương. Marshall viết "Dù hệ tư tưởng của những người cầm quyền có là quân chủ, cộng sản hay tư bản thân hữu thì cũng chẳng sao cả", "các cảng biển vẫn bị đóng băng và các đồng bằng ở Bắc Âu vẫn bằng phẳng."

“Prisoners of Geography” làm rõ cái giá khủng khiếp mà thế giới phải trả vì các viên chức châu Âu quyết định tạo ra các nhà nước - quốc gia với những đường biên giới hoàn toàn không để ý tới địa lý tự nhiên. Dân tộc Pashtun bị chia ra giữa phía nam Afghanistan và phía tây bắc Pakistan, cam đoan rằng cả hai quốc gia chẳng bên nào dính liền hay có thể di chuyển được. Iraq gắn kết đầy gượng ép với Kurdish, các vùng đất Hồi giáo Sunni và Hồi giáo Shia, một quốc gia được "chế" ra chỉ để xuất hiện rồi biến mất ngay sau đó. Tại châu Phi Marshall ghi chép "hố đen khổng lồ mang tên Cộng hoà Dân chủ Congo .... mãi mãi không nên đặt cạnh nhau," khi mà nước này gồm hơn 200 nhóm sắc tộc và hàng trăm ngôn ngữ trải rộng trên một vùng rừng lớn, rộng hơn cả Đức , Pháp và Tây Ban Nha cộng lại; 6 triệu người đã chết trong nửa thế kỷ nội chiến tại đây.

Marshall dừng bút ngay vùng Bắc Cực, nơi mà những cuộc tranh luận có từ lâu đời về lãnh thổ đúng theo nghĩa đen là không thể tan chảy. Marshall ghi lại rằng Hợp chủng quốc Hoa Kỳ đã đơn phương tước vũ khí cả hai mặt trận hậu cần lẫn ngoại giao, cho phép những con tàu phá băng giảm từ sáu xuống còn một chiếc từ năm 1960 và lơ là việc thông qua Hiệp ước Liên Hiệp Quốc về Luật biển, "thực sự từ bỏ quyền sở hữu hai trăm ngàn dặm vuông (khoảng 321.800 km vuông) lãnh hải. (Vì vậy, chúng tôi đã từ bỏ cả dầu mỏ lẫn các tài nguyên khác có thể xuất hiện ở đáy biển, từ bỏ luôn ý định tuần tra, khám phá, và bảo vệ phần lãnh thổ Bắc Cực còn sót lại.). Khi đặt dấu chấm hết, Marshall hi vọng nhân loại có thể cố gắng đào hào quanh nhà tù của địa lý, "những công nghệ đó... trong thế giới toàn cầu hóa hiện nay, có thể cho chúng ta một cơ hội tại Bắc Cực... và đạt được quyền "chơi tốt" để đem lại lợi ích cho tất cả các bên."

Phạm Khánh Linh (dịch)

Về tác giả Tim Marshall

Là ký giả người Anh với hơn 25 năm kinh nghiệm về tin tức đối ngoại. Ngoài vai trò ký giả và biên tập viên, Marshall còn là nhà bình luận khách mời về các sự kiện thế giới cho BBC, Sky News.  Prisoners of Geography là một trong năm cuốn sách của ông đều nằm trong danh sách bán chạy của The New York Times, và được xuất bản ra nhiều thứ tiếng.

“Nói nhanh cho vuông, đây là một trong những cuốn sách hay nhất về địa chính trị bạn có thể tưởng tượng: đọc nó cũng giống như một nguồn ánh sáng rọi vào tâm trí bạn… Marshall có cái đầu mạch lạc, sáng suốt và sở hữu một năng lực gần như thần bí là có thể làm cho bức tranh toàn cảnh trở nên dễ hiểu và mạch lạc… Cuốn sách này, bao quát một chủ đề phức tạp như vậy, thật kinh ngạc là tôi đã không thể buông cuốn sách cho tới khi đọc xong… Tôi không thể tìm ra một cuốn sách nào khác có thể giải thích tình hình thế giới hay hơn.”  – Nicholas Lezard, Evening Standard